Lisa Doeland is filosofe aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en aan de Universiteit van Amsterdam. Ze doet onderzoek naar afval en schrijft haar bevindingen neer in essays.
Kort
De klimaattransformatie is ingezet en niet meer tegen te houden. Kapitalistische manieren om het tij te keren zijn achterhaald. We moeten nu leven met uitsterven om ons heen en nieuwe manieren van leven uittesten. Dat kan het beste door heel concreet te kijken naar alles wat in onze afvalberg zit, redden wat er te redden valt en te leven op een manier dat die afvalberg stopt.
De auteur stut haar visie goed met argumenten van andere filosofen en kunstenaars.
Uitgangspunt
Is het grote uitsterven al begonnen? Kunnen we nog iets doen? Net zoals pas na millennia van evolutie aantoonbaar vast stond dat alle vrouwen afstammen van één Mitochondriale Eva met het mtDNA stellen we nu vast dat voor klimaatverandering het Point of No Return al achter ons ligt. We weten al sinds het eerste verslag aan de Club van Rome, “Grenzen aan de Groei” uit 1972, dat groei zonder grenzen een fantasme is. Toch gaan we nog steeds rustig door. Ondanks dat we veel weten verloochenen we die kennis. De term die Freud gebruikt is “Verleugnung”. Wij spreken over “ik begrijp dat, maar toch…” of we geloven al decennia lang dat het “vijf voor twaalf” is. Wij doen dus alsof alles nog speelbaar is. De auteur spreekt nog over het “Antropoceen”. Die benaming werd op 7 maart 2024 weggestemd in het Internationale Commissie voor Stratigrafie (ICS), een internationaal comité van geologen. Er was geen consensus over de criteria om van een nieuw tijdperk te spreken.Het voorstel om het Antropoceen uit te roepen tot opvolger van het Holoceen komt voor de meeste collega’s te vroeg. Het is te weinig voldragen.
Manuel Sintubin, professor geologie bij KU Leuven, DS 08/03/2024
Toch is de wereld zoals we die kennen, of liever kenden, definitief voorbij en het einde is al langer bezig. Dit is goed te zien aan de gigantische afvalberg van niet-afbreekbare stoffen die we in de natuur achterlaten en voor een deel in ons lichaam opslaan. Aangewakkerd door de groei-dwang van het kapitalisme negeren we de waarschuwingen van 1972 al vijftig jaar en “baseline shifting” maakt alles aanvaardbaar.
Verteren
Veel van wat de mens maakt raakt niet door de natuur verteerd
Jacques Derrida (1930 – 2004) werkte het “digestieve denken” uit. Hij plaatst goed verteerbare deeltjes – die zacht worden en op meerdere plaatsen verbruikt worden – tegenover deeltjes die hard en niet te verteren zijn. Die laatste blijven bestaan, circuleren permanent in de natuur, worden opgenomen door andere biologische organismen en komen o.a. in ons voedsel terecht. Het is goed te beseffen dat wij zelf biologische wezens zijn en zelf voedsel zijn voor krokodillen of wormen – Val Plumwood (1939 – 2008), een Australische filosoof, overleefde een aanval van een krokodil die haar aanzag als “voedsel zonder kapsones” – maar we zijn ook gastheer voor bacteriën en virussen.
Voor Derrida is eten en verteren bij uitstek een sociale gebeurtenis. Wat geven we aan onze kinderen, tijdgenoten en uiteindelijk aan volgende generaties? Verteerbare of onverteerbare deeltjes?
Zo ontstaat het idee dat wij als mens alle voedsel, planten, dieren, enz. weer als heilig en bezield moeten zien (d.w.z. wat onze ethische consideratie behoeft) en er daarom respectvol mee moeten omgaan. Dat gaat in tegen een voedingsindustrie die biologisch leven behandelt als grondstof voor winst.
Uit persoonlijke ervaring met herbruikbare luiers leerde de auteur hoe wij levenslang vechten tegen degradatie en afval. Het gaat er dus om hoe we persoonlijk omgaan met afval en ons bewust zijn van het systeem dat het afval veroorzaakt.
Gaia begrijpen
Wij geven een betekenis aan de wereld als levend organisme “Gaia”, in de veronderstelling die op andere manieren te begrijpen en te gebruiken. Samen met Isabelle Stengers (1949) moeten we vaststellen dat dit niet zal lukken. Gaia is complex, streeft geen doel na en is niet uit op wraak. Ze evolueert en reageert op wat er op en rond haar gebeurt en blijft dat veel langer doen dan dat er mensen zijn. Tenzij we Gaia met een enorme nucleaire klap uit elkaar halen, haar vernietigen of uit de baan rond de zon drijven
Om Gaia te begrijpen moeten we haar op drie manieren bekijken
- imaginair: vanop een afstand, door een bril, als mooi, geïdealiseerd en lieflijk;
- symbolisch: a.d.h.v. wetten, modellen die we begrijpen en gebruiken zoals bijv. in Earth System Science;
- reëel: zoals die is en reageert op wat er gebeurt en één zijn met die wereld.
De kapitalistische motor
Lisa Doelman ziet kapitalisme als een machine die
- Kapitaal genereert voor diegenen die al kapitaal hebben. Thomas Piketty toonde in 2013 in zijn “Kapitaal in de 21e eeuw” aan dat er na WOII een uitzonderlijke periode ontstond. Daarin konden arbeiders en bedienden door in dienstverband te werken niet alleen in hun levensonderhoud voorzien, maar ook een kapitaaltje opbouwen dat hun in staat stelde deel te nemen aan de echte kapitalistische processen. Dit behoort stilaan tot het verleden;
- Grondstoffen vreet, spullen maakt m.b.v. een complexe supply chain en allerlei onverteerbare afval poept. Vooral na de val van de USSR, toen traditionele sociale structuren wegvielen kreeg neokapitalisme de overhand;
- Mensen wereldwijd iets rijker maakt om aan de processen van het kapitalisme deel te nemen door in hun onderhoud te voorzien en te consumeren;
- Een grote afstand creëert met de concrete werkelijkheid door goedgekozen taalgebruik. Achter “Bio-“ schuilt veel dierenleed op veel plaatsen op de wereld, “grondstoffen” staat voor slavenwerk in vervuilende mijnen, enz. Een ander voorbeeld, we compenseren CO2 uitstoot bij ons door in Afrika mensen te verhinderen om bos te ontginnen voor hun levensonderhoud, daarbij overschatten we ook nog eens het effect van die ontginning waardoor we nog meer CO2 kunnen uitstoten.
Wat moeten we niet doen?
Het is een waanbeeld van kapitalistisch denken dat we de problemen kunnen oplossen met technologieën als recycling. Dit komt neer op steeds meer energie verstoken om minderwaardiger producten te maken waardoor nog meer onverteerbare afval ontstaat.
Als we producten één-op-één vervangen door zgn. duurzame versies, denk aan elektrische wagens, dan verbruiken we méér diverse grondstoffen in zo’n hoeveelheden dat de vervuilende mijnbouw doorgaat en uiteindelijk ook die uitgeput geraken.
Er is niet één oplossing
Er valt nog te leven in de ruïnes. […] na anderhalve eeuw van industrieel produceren, massaal consumeren en ondoordacht weggooien stapelen de resten van dit proces zich op, en in plaats van te pogen die weg te moffelen en met een schone lei te beginnen, is het aan ons om te leren leven in en met de brokstukken
p 146
De profeet pleit voor consuminderen en vertragen, de tovenaar vindt dat alles rapper moet gaan om sneller oplossingen te vinden1. Dit zijn traditionele (kapitalistische) manieren om met de situatie om te gaan. De auteur introduceert daarom de voddenraper, die onthoudt wat er vroeger gebeurde en wat wel en niet werkt. De voddenraper raapt concrete brokstukken uit het verleden op, hergebruikt of redt die of maakt onverteerbare brokken niet meer.
