Aanleiding
Lucrates is de samentrekking van Lucretius en Socrates. In deel 1 van deze tekst worden beide filosofen gepositioneerd in hun tijd en wordt Lucretius’ levenswerk “De Natuur der Dingen” samengevat.
In dit tweede deel worden de techniek van vragenstellen die Socrates toepaste beschreven en de samentrekking tot Lucrates toegelicht.
Socratische vragen
Bron: “Socrates op sneakers, Filosofische gids voor het stellen van goede vragen”, Elke Wiss, 2020, ambo / anthos.
Als je je een idee wil vormen over een domein dat niet puur wetenschappelijk is, m.a.w. niet te vatten door metingen, herhalingsproeven en een beschrijving in modellen of wiskundige formules, moet je andere technieken gebruiken. Vragen stellen is dé manier om een mening te vormen, te toetsten en bij te sturen. “Socrates op sneakers” beschrijft Socrates’ systematische manier van vragen stellen.
Dialogeren is de oudste vorm van kennis opdoen en doorgeven. Vragen stellen is echter een praktijk die we verleerden. De laatste decennia verwachten onze medemensen steeds meer dat we over alles een mening hebben en die luid verkondigen. Hoe we die mening vormen en bijsturen is niet belangrijk.
Vragen stellen voelt vaak ongemakkelijk aan omdat we
- graag over onszelf praten en niet in de wereld van de ander geïnteresseerd zijn. We geven er de voorkeur aan ons inzicht te geven of onze situatie voor te leggen;
- vragen krijgen of stellen als eng ervaren. Ze zorgen voor ongemak of pijn bij de ander of bij onszelf of we hebben schrik om in het ongelijk te geraken;
- laten merken dat we iets niet weten. Het is altijd gemakkelijker te scoren met een eigen mening;
- niet meer objectief kunnen redeneren. We houden elkaar liever in de bubbel van de eigen waarheid i.p.v. samen na te denken en een redenering op te bouwen;
- de tijd niet nemen om aan iets te twijfelen. Vragen stellen, nadenken en onderzoeken kost tijd en roept nog meer nieuwe vragen op;
- niet geleerd hebben vragen op een systematische manier te stellen. Gemakshalve vallen we terug op onze eigen mening.
Goede vragen goed stellen begint met de juiste houding, het creëren van een context waarin vragen kunnen gesteld worden en het gebruik van enkele juist gekozen technieken.
Het ziet er dus naar uit dat ik op dit geringe punt wijzer ben dan hij, dat wat ik niet weet ook niet denk beter te weten – Socrates in Plato’s “Verdediging van Socrates”
Volgens Socrates wordt een mens gelukkig van het goede en juiste te ontdekken en te onderscheiden. Socrates nam daarvoor altijd de basishouding aan dat hij niets wist over het besproken onderwerp. Zo creëerde hij openheid voor nieuwe kennis en vermeed hij om zijn eigen mening steeds voor ogen te hebben en die te pas en te onpas te verkondigen.
Een open houding voor vragen stellen veronderstelt
- verwondering en nieuwsgierigheid. Oprecht open staan voor wat de ander zegt, heel opmerkzaam zijn op woorden, signalen en redeneringen. Het veronderstelt de eigen mening achteruit te stellen en oordelen uit te stellen, beseffen dat je niet alles weet en op zoek gaat naar kennis;
- het niet-weten verdragen en omarmen. Onze zintuigen zijn beperkt en nemen vaak iets waar op de verkeerde manier. Gezonde twijfel is steeds op zijn plaats. De houding van niet-weten is een actieve houding om het “hiaat” te zien, te definiëren en om systematisch op zoek te gaan naar een zinvolle invulling. Dat kan door bijv. een “vijf-minuten-niet-weten-break” in te lassen en even in alle stilte elk voor zichzelf argumenten op een rij te zetten;
- moed om vragen te stellen met het bijhorend ongemakkelijk gevoel. Beide deelnemers aanvaarden niet te oordelen en al helemaal niet te veroordelen;
- empathie op kant schuiven. Echte vragen waar we echt iets mee te weten komen zijn scherp en vragen erom afstand te houden. Dit is het tegengestelde van empathie tonen, hanteer “non-empathische compassie”;
- irritatie accepteren, Het gesprek was zinvol ook als er geen eenvoudige of eenduidige conclusie volgt bij het einde ervan.
Tijdens gesprekken en het stellen van vragen is het normaal dat je als vraagsteller of bevraagde tot nieuwe, soms confronterende inzichten komt. Dan moet je die aanvaarden, erop durven doorgaan en het bijhorende ongemak erbij nemen.
Goede gesprekken en vraagstelling beginnen bij het juist en concreet afbakenen van het onderwerp en de keuze van concrete cases die gebruikt zullen worden. Definities vooraf zijn niet zo belangrijk omdat je die tijdens het gesprek formuleert of erbij haalt. Het is de bedoeling om consensus te bereiken, ook al is een open einde mogelijk.
Gesprekken met diepgaande vragen zijn niet zonder risico. Verwacht je aan
- “elenchus”: woede, weerstand, weerlegging, verlegenheid en schaamte die horen bij de ontdekking van vooroordelen of het eigen verkeerd zijn. Vooroordelen horen bij onze identiteit, dus geven we die niet gauw op;
- “aporie”: radeloosheid of onverschilligheid die horen bij het gebrek aan consensus of het niet eenduidig afsluiten van het onderwerp. Er kan gestopt worden met een “ik weet het ook niet meer” gevoel, maar tijdens de discussies is waarschijnlijk veel naar boven gekomen dat helpt een mening te vormen of bij te sturen.
Respecteer altijd de voorwaarden voor een goed vraaggesprek
- alles begint bij goed luisteren. Vragen gaan over de ander, los van de eigen kennis en mening;
- neem taal serieus. Gebruik woorden zorgvuldig en vermijd beladen kleine bijwoorden omdat die vooringenomenheid verraden. Daardoor kwetsen ze of doen de partner dichtklappen. Lichaamstaal zoals stilte, zuchten… verraadt vaak veel meer dan de woorden zelf;
- vraag toestemming voor een diepgaand gesprek. Vraag vóór een controversiële of pijnlijke vraag of je die mag stellen en vraag dit opnieuw om een volgende fase in te gaan;
- vertraag van tijd tot tijd. Kwalitatief vragen en leren neemt tijd, begint er anders niet aan;
- verdraag frustratie want die hoort erbij. Zowel de ondervraagde (tegenspraak, nieuwe inzichten,…) als de vragensteller (verkeerd begrepen, vragen opnieuw moten formuleren…) ondervinden dat. Telkens als je frustratie voelt opkomen denk je best na over wat en waarom iets gebeurt in het gesprek.
We kennen vast al een paar eenvoudige technieken maar gebruiken die te weinig. Wegens gebrek aan oefening of gebrek aan aandacht tijdens een gesprek. Daarom:
- begin met duidelijk af te stemmen waar je het over wil hebben, niets is zo frustrerend als van thema naar thema hoppen en nergens naartoe gaan;
- wissel vragen naar concrete feiten af met vragen naar algemene zaken als concepten, normen, meningen, enz.;
- wissel open vragen (wie, wat, waar, welke, wanneer, hoe, waartoe…) en gesloten vragen (ja-nee-vragen, beginnend met een werkwoordvorm) vragen met elkaar af;
- stel waarom – vragen (tot vijf keer toe) maar laat het niet lijken op een kruisverhoor waarbij de bevraagde zich moet verantwoorden;
- “Vertel eens…?” is altijd een goede opener om iemand op een neutrale manier aan het praten te krijgen.
Vermijd valkuilen als
- teveel vragen ineens stellen;
- vragen stellen zonder doelstelling;
- een mening als vraag verpakken;
- het gesprek sturen door het weglaten van opties in een vraag;
- vragen zo vaag laten dat je er alle kanten mee op kunt.
Komt de vraag die we ons moeten stellen niet op het volgende neer?… – Socrates begint vaak zo in de dialogen van Plato
Met deze houding en technieken kan je gesprekken voeren om bij te leren, om inzichten te verbreden of bij te stellen en om met z’n allen “de waarheid” duidelijker te zien. In dergelijke gesprekken gaat de rol van vragend en bevraagd persoon voortdurend heen en weer. Wees er dus alert op dat je tijdens zo’n gesprek van rol kan wisselen en dat je tot de conclusie komt dat je mening niet juist of toch deels verkeerd was. Dan wordt van jou verwacht dat je met het nieuwe inzicht iets positiefs doet.
De kunst van vragen stellen beheers je nooit volledig. Het is kwestie van omstandigheden te creëren om die kunst te beoefenen, bij te leren en te verfijnen. Een opleiding kan hierbij helpen.
Lucrates
Waarom Lucretius en Socrates samentrekken tot Lucrates? Het staat natuurlijk goed om in gesprekken bij de BBQ aangesproken te worden als “Lucrates”, iemand die nadenkt over de dingen, het leven en de samenleving, met die inzichten een wereldbeeld ontwikkelt en daar iets mee wil bereiken.
Lucrates wil je inspireren om je blik op de wereld van vandaag bij te stellen en te verscherpen. Je tot de conclusie laten komen welke aspecten van die wereld belangrijk zijn voor de toekomst en in welke acties je die inzichten omzet.
Lucretius biedt
- een consistente kijk op kosmos, wereld, mens en manieren van samenleven. Dit inzicht is gebaseerd op open en ontvankelijk kijken, observeren en onderzoeken. Door de wetenschap kennen we vandaag de wetten waaraan de wereld van deeltjes voldoen evenals de wetten die het leven beheersen;
- inzichten die gedeeltelijk ingaan tegen de algemene tijdsgeest. Natuurwetten over het leven worden nog altijd en zelfs steeds vaker bestreden vanuit sommige religies en creationisme;
- een beeld van de mens als een fysisch wezen, dat het leven in gebruik krijgt van de kosmos en de aarde, waar het integraal onderdeel van is. Een wezen dat met vallen en opstaan leert en verantwoordelijk is voor denken en doen, zonder daarbij iets te kunnen doorschuiven naar “goden”. Goden zijn ook niet nodig om de kosmos en de wereld om ons heen te verklaren;
- gemoedsrust voor een rustig en gematigd te leven;
Socrates leert
- voortdurend op zoek te gaan naar waarheid en kennis. Dingen onderscheiden die waardevol en blijvend zijn voor een goed samen- leven en voorbij de waan van de dag liggen;
- vragen te stellen om dat goede leven te bereiken en nog meer vragen te stellen om te achterhalen hoe mensen leren en handelen;
- het (eigen) ego en overtuigingen op kant te zetten en open te staat voor nieuwe inzichten;
- de eigen houding, opvattingen en gedragingen beter te begrijpen, daaruit besluiten te trekken en er iets mee te doen.
Lucrates combineert
- Lucretius’ manier van naar de wereld te kijken op basis van observeren, meten en door proeven te bevestigen aangevuld met zijn inzicht dat de mens verantwoordelijk is voor zijn eigen daden;
- met Socrates’ continu op zoek gaan naar kennis over en inzicht in menselijk handelen door vragen te stellen.
Om deze inzichten te structureren wil Lucrates jou aanzetten om een eigen wereldbeeld te formuleren en bij te werken. Krijg meer inzicht in de kosmos en de aarde, ontdek voor jezelf wat de rol is van het leven en de mens en bepaal de persoonlijke positie van je ik in dit alles.
